Postacie z chwarszczańskich polichromii

[maciej]

Plan wydarzeń podczas imprezy historycznej Chwarszczany 2014, czyli Spotkania na Szlaku Templariuszy - 23 sierpnia 2014 roku, zakłada działania eksponujące chwarszczańskie polichromie, przybliżające wszystkim ich historię i znaczenie. To wszystko przy okazji trwającej renowacji tych dzieł średniowiecznego malarstwa ściennego.
Problemem jest jednak jednoznaczna identyfikacja postaci. Wiadomo, ze w nawie są przedstawienia apostołów i św. Krzysztofa, w prezbiterium - 10 świętych dziewic męczennic i na ścianie zachodniej, nad emporą, prawdopodobnie jeszcze jeden apostoł i jeszcze jedno przedstawienie św. Krzysztofa.
Ale konkretnie, oprócz jednoznacznej postaci św. Krzysztofa na ścianie północnej, - kto jest przedstawiony? U apostołów nie występują atrybuty.

Święte Dziewice Męczennice

Inaczej jest u Świętych Dziewic Męczennic w prezbiterium. Tutaj jednak mamy do czynienia z problemem interpretacji przypisania atrybutów konkretnym świętym poza pierwszą od lewej strony, patrząc od wejścia w kierunku prezbiterium (na wschód). Może poza pierwszą, jednoznacznie identyfikowaną ze świętą Katarzyną. Drugą świętą rozpoznaną ze sporym pawdopodobieństwem jest pierwsza od prawej strony Urszula - ze strzałą. Interpretacja pozostałych nie jest już tak jednoznczna.
W pierwszej kolejności zajmijmy się może polichromiami w prezbiterium. Oto wizerunki Świętych Dziewic Męczennic oraz widoki ogólne malowideł w prezbiterium - współczesne i z początku XX wieku, czyli po renowacji w końcu XIX wieku a przed zamalowaniem po drugiej wojnie światowej.

Proponuję na potrzeby rozważań określać święte numerycznie, zgodnie z położeniem od lewej do prawej, jako podstawę:
Święta Dziewica z kołem i mieczem - (D1).
Święta Dziewica z modelem kościoła, kaplicy lub szpitala, albo z relikwiarzem o takim kształcie - (D2).
Święta Dziewica z okrągłą wieżą o jednym oknie - (D3).
Święta Dziewica z kluczem - (D4).
Święta Dziewica z tarczą słoneczną - (D5).
Święta Dziewica z młotkiem ciesielskim (lub po prostu z młotkiem) - (D6).
Święta Dziewica z ptakiem (?) - (D7).
Święta Dziewica z księgą - (D8).
Święta Dziewica z kielichem, hostią i palmowym liściem - (D9).
Święta Dziewica ze strzałą - (D10).

Cały układ chwarszczańskich polichromii

Rozplanowanie polichromii - począwszy od zachodniej części ściany północnej

[maciej]

Próby interpretacji przedstawień Świętych Dziewic Męczennic

Niemieccy historycy sztuki w pochodzącej z 1928 roku pracy „Die Bau und Kunstdenkmäler der Provinz Brandenburg” (tom 7, część 1) określali święte następująco:
Święta Katarzyna z mieczem i kołem.
Święta Dziewica z małą czworoboczną wieżą (monstrancją?).
Trzecia święta została całkowicie pominięta w opisie.
Święta Dziewica z kluczem (Marta?).
Święta Dziewica z kołem słonecznym (?).
Święta Dziewica z młotkiem.
Święta Dziewica z ptakiem (?).
Święta Dziewica z księgą.
Święta Barbara z kielichem i hostią.
Święta Urszula ze strzałą.
Jednak w opracowaniu pojawiło się zastrzeżenie, że w związku z silnymi zabiegami restauracyjnymi nie jest pewne, czy wszystkie atrybuty figur są prawidłowo wypełnione.

Kazimiera Kalita Skwirzyńska w opracowanej w 1997 roku dokumentacji historyczno-architektonicznej kaplicy chwarszczańskiej sporządziła inną klasyfikację:
Święta Katarzyna z kołem i mieczem.
Święta męczenniczka z monstrancją, lub modelem kościoła (Matylda).
Święta Barbara z wieżą.
Święta Marta z kluczem.
Święta męczennica z atrybutem w formie tarczy słońca.
Święta męczennica z atrybutem w formie młotka (Juliana).
Święta męczenniczka z atrybutem przypominającym ptaka (Sophronia).
Święta Małgorzata z atrybutem w formie księgi.
Święta męczenniczka z palmą i kielichem (Dorota).
Święta Urszula ze strzałą.

Błażej Skaziński w tekscie opublikowanym na Szlaku Templariuszy pisze „W wielobocznej części kaplicy umieszczonych zostało dziesięć wizerunków Świętych Dziewic: Barbary z wieżą, Doroty z palmą i kielichem, Katarzyny z kołem i mieczem, Małgorzaty z księgą, Marty z kluczem, Matyldy, Sophronii, Urszuli i jeszcze dwóch nierozpoznanych świętych męczennic.”

Jerzy Domasłowski w opublikowanej również na Szlaku Templariuszy notce pisze: „W części prezbiterialnej pomiędzy oknami 10 stojących świętych dziewic, od l. : Katarzyna, niezidentyfikowana, Barbara, postać nieczytelna (być może Marta), św. z tarczą słoneczną (?), Apolonia, niezident., św. z księgą, Dorota, Urszula.”


Myślę, że kluczowe jest stwierdzenie przedwojennych niemieckich historyków sztuki, z którego wynika powątpiewanie w trafność interpretacji dziewiętnastowiecznych konserwatorów. A to przede wszystkim na podstawie wyników tamtych interpretacji, rozważana jest większość interpretacji późniejszych.

Na podstawie dotychczasowe analizy atrybutów i ich stosowania w interesującym nas czasie i przestrzeni można zaproponować następujące prawdopodobne identyfikacje świętych:
- Katarzyna Aleksandryjska
- Elżbieta Węgierska (z Turyngii)
- Barbara
- Marta z Betanii
- Klara z Asyżu
- Agata Sycylijska lub Apolonia.
- Regina
- Honorata z Pawii
- Dorota z Cezarei Kapadockiej
- Urszula
W związku jednak z odkrytymi przeze mnie kolosalnymi rozbieżnościami pomiędzy śladami polichromii średniowiecznych i ich rekonstrukcją w XIX wieku - nic nie można twierdzić z pewnością.

[maciej]

Apostołowie i św. Krzysztof

Zaczynając od ściany zachodniej, na lewo od dzisiejszego wejścia przez portal zachodni znajduje się tam postać apostoła (A1) częściowo zakryta dobudowaną w XIX wieku emporą, a nad nią najprawdopodobniej pierwsza z dwóch postaci świętego Krzysztofa (K1).
Następnie po lewej stronie części nawowej znajduje się sześć kwater rozdzielonych otworami okiennymi (pierwsze jest zamurowane). Postacie apostołów (A2-4 i A5-6) rozdzielone są drugim z przedstawień świętego Krzysztofa. W części prezbiterialnej mamy dziesięć postaci świętych męczennic, a w części nawowej znowu sześć większych kwater z postaciami apostołów, z tym że po pierwszej w kolejności postaci (A7) kolejna kwatera jest niezapełniona. Potem możemy zobaczyć trzy kwatery z apostołami (A8-10) i jeszcze jedną kwaterę pustą. Puste jest też miejsce na ścianie zachodniej po prawej stronie, patrząc w stronę prezbiterium.


Wszyscy apostołowie:

- Siedzą na tronach o architektonicznej formie.
- Kształt tronów jest raczej bizantyński, lecz wykończenie przypomina architektoniczne elementy gotyckie.
- Mają bogato udrapowane szaty, część spośród szat ma wzory.
- Postacie zwrócone są ku sobie.
- Silnie gestykulują, często wskazują na trzymaną, bądź położoną księgę, lub kierują palce dłoni w kierunku prezbiterium, albo na wykonywany drugą ręką symboliczny gest - prowadzą ze sobą świętą rozmowę.
Nad postaciami widać fantastyczną architekturę Niebieskiego Jeruzalem.
- Znad zwieńczenia murów Niebieskiej Jerozolimy (mających kształt łuku z ramionami wygiętymi ku górze), nad każdym z apostołów widać po dwie postacie aniołów.
-Nie posiadają identyfikujących atrybutów, ale część postaci ma wewnątrz nimbu identyfikujący napis (św. Jan, św. Jakub Młodszy).
- Innym sposobem na identyfikację może być analiza ich wyglądu, lub porządku umieszczenia.

Styl wszystkich przedstawień nie jest ściśle gotykiem pięknym, lecz raczej połączeniem stylu bizantyńskiego (architektura Niebieskiego Jeruzalem, trony, hieratyczna postawa postaci, konturowość, identyfikacja postaci na podstawie imion umieszczonych w nimbach) z elementami późnej fazy gotyku (gesty, żywe wyrazy twarzy, zróżnicowane typy twarzy, ozdobne włosy i brody).

[maciej]

Pierwsza postać św. Krzysztofa (K1)

Postać świętego Krzysztofa ze ściany zachodniej

Postać ukryta wciąż pod warstwą pobiały ma ledwo zarysowane kontury. Niemieccy historycy sztuki rozpoznali w przedstawionej postaci świętego Krzysztofa, dzięki odkrytym konturom ryby i raka, zwierzętom spotykanym najczęściej przy postaci św. Krzysztofa.

Pierwszy apostoł (A1)

Pierwszy apostoł

Ręka pierwszego apostoła

Drugi apostoł (A2)

Twarz drugiego apostoła

Drugi apostoł

Trzeci apostoł (A3)

Trzeci apostoł - zdjęcie archiwalne z okresu międzywojennego

Trzeci apostoł

- głowa apostoła była oryginalnie zwrócona w stronę prezbiterium, co zmienia cały wyraz postaci. Nienaturalna pozycja widoczna dzisiaj, jest efektem błędnej interpretacji w XIX wieku.
- najprawdopodobniej nie jest to św. Paweł, jak to sugeruje karta zabytku. Być może jest to Szymon Zelota, na co wskazuje odcyfrowana pośrodku nimbu litera „s”.

Czwarty apostoł (A4)

Czwarty apostoł

- Napis w nimbie to „S. Jacobus minor”

Druga postać św. Krzysztofa (K2)

Święty Krzysztof

- prawdopodobnie najstarsza polichromia chwarszczańska.

Piąty apostoł (A5)

Piąty apostoł

- skrócona twarz i nos są błędną interpretacją.

Szósty apostoł (A6)

Szósty apostoł - zdjęcie archiwalne z dwudziestolecia międzywojennego

Szósty apostoł

- Prawdopodobnie jest to postać świętego Piotra. Prawdopodobnie nieco inaczej powinny być zinterpretowane szczegóły głowy świętego.

Siódmy apostoł (A7)

Siódmy apostoł

- być może pirwotnie była to postać św. Andrzeja.
- W tle błędnie zinterpretowano wycinek kopuły z kasetonami i okulusem, o który opiera się para aniołów, jako wiszącą tkaninę podtrzymywaną przez anioły.

Ósmy apostoł (A8)

Ósmy apostoł

Dziewiąty apostoł (A9)

Dziewiąty apostoł - zdjęcie z okresu dwudziestolecia międzywojennego

Dziewiąty apostoł

- Jerzy Domasłowski odczytał fragment napisu w nimbie jako „Iohann”. Wydaje się to bardzo prawdopodobne. Znak na początku jest pewnie literą „S” - święty, którą od imienia oddziela kropka. Po „Iohann” można się domyślić litery „e”, a najmniej wyraźny znak następny to najprawdopodobniej „s”. S.Iohannes, czyli święty Jan Apostoł i Ewangelista.

Dziesiąty apostoł (A10)

Dziesiąty apostoł